سوره نحل

نامگذاری سوره نحل

نام مشهور این سوره، نحل است. دلیل این نامگذاری هم این است که در این سوره به نحل (زنبور عسل) اشاره شده است.

سوره نحل را همچنین سوره نِعَم‌ (جمع نعمت) نامیده‌اند؛ چراکه محور اصلی آن ذکر نعمت‌های الهی است.
 

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره نحل ۱۲۸ آیه، ۱۸۵۱ کلمه و ۷۸۳۸ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی از سوره‌های متوسط قرآن است که سه‌ چهارم یک جزء قرآن را در بر می‌گیرد.

آیه ۴۸ این سوره، سجده مستحب دارد.
 

محتوا و موضوعات

محتواى سوره نحل را امور زیر تشکیل مى دهد که به شکل جالب و متناسبى با هم آمیخته شده است:

بیش از همه بحث از نعمتهاى خداوند در این سوره به میان آمده و آن چنان ریزه کاری‌هاى آن تشریح گردیده که حس شکرگزارى هر انسان آزاده اى را بیدار مى کند، و از این راه او را به آفریننده این‌همه نعمت و موهبت نزدیک مى سازد.

این نعمتها شامل نعمتهاى مربوط به باران، نور آفتاب، انواع گیاهان و میوه ها و مواد غذایى دیگر، و حیواناتى که خدمتگزار انسانها هستند و منافع و برکاتى که از این حیوانات عائد انسان مى شود و انواع وسائل زندگى و حتى نعمت فرزند و همسر، و خلاصه شامل انواع طیبات مى گردد و درست به همین علت است که بعضى آن را سوره النعم (نعمت‌ها) نامیده اند.

ولى مشهور و معروف در نام‌گذارى این سوره همان سوره نحل است، چرا که ضمن برشمردن نعمتهاى گوناگون الهى اشاره اى کوتاه و پر معنى و عجیب به زنبور عسل کرده، مخصوصا روى ماده غذایى مهمى که از آن عائد انسانها مى شود، و نشانه هاى توحیدى که در زندگى این حشره وجود دارد تکیه نموده است؛

بخش دیگرى از آن از دلائل توحید و عظمت خلقت خدا، و معاد، و تهدید مشرکان و مجرمان بحث مى کند؛

قسمت دیگرى از آن از احکام مختلف اسلامى همانند دستور به عدل و احسان و هجرت و جهاد و نهى از فحشاء و منکر و ظلم و ستم و پیمان شکنى و همچنین دعوت به شکرگزارى از نعمتهاى او سخن مى گوید، و در همین رابطه از ابراهیم قهرمان توحید به عنوان یک بنده شکرگزار در چند آیه نام مى برد؛

بخش دیگرى نیز از بدعتهاى مشرکان سخن مى گوید و در همین رابطه، مثلهاى حسى جالبى ذکر مى کند.

بالآخره در قسمت دیگرى انسانها را از وسوسه هاى شیطان برحذر مى دارد.


 

محل نزول

چهل آیه اول سوره نحل، مکى و بقیه- از «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ» تا آخر سوره مدنى است. این نظر، از حسن و قتاده است.

ابن عباس، عطا و شعبى گویند: تمام سوره، مکى است، بجز سه آیه آخر آن- وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا تا آخر سوره- که میان مکه و مدینه، هنگام بازگشت پیامبر از «احد» نازل شد.

بنا بر روایتى دیگر از ابن عباس، قسمتى از این سوره، مکى و قسمتى مدنى است.

از آغاز تا «وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ» مکى و از «لا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا» تا «بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» مدنى است.
 

زمان نزول

به نظر می‌رسد چهل آیه اول سوره نحل در بین سال‌های دهم و یازدهم بعثت در مکه نازل شده باشد و از آیه چهل به بعد در سال اول هجرت در مدینه نازل شده باشد. 2
 

آثار و برکات تلاوت سوره نحل

1. مرحوم طبرسی در مکارم الاخلاق آورده است: سوره نحل برای امان جویی از ابلیس و لشکریان و پیروانش خوانده می شود.

2. اگر زنی بخواهد که شیرش زیاد شود آیه 68 این سوره و ان لکم فی الانعام...(تا) سائعاً للشاربین را برآب بنویسد و بیاشامد.

3. اگر کسی بخواهد که هر چه بشنود و بخواند زود یاد بگیرد و فراموش نکند در روز دوشنبه (شروع) این آیات را بر هفت تکه نان خشک بنویسد و هر روز یکی را بخورد

روز اول: دوشنبه: فتعال الله الملک الحق المبین

روز دوم: سه شنبه: رب زدنی علماً و فهماً

روز سوم: چهارشنبه: سنقرئک فلا تنسی

روز چهارم: پنجشنبه: انه یعلم الجهر و یخفی

روز پنجم: جمعه: لا تحرک به لسانک لتجعل به

روز ششم: شنبه: ان علینا جمعه و قرانه

روز هفتم: یکشنبه: فاذا قرناه فاتبع قرانه

سوره نحل سوره شانزدهم قرآن کریم و مشتمل بر ١٢٨ آیه می باشد.
 

داستان سوره نحل

اشاره به داستان زنى است از قریش به نام رائطه در زمان جاهلیت که از صبح تا نیم روز، خود و کنیزانش، پشمها و موهایى را که در اختیار داشتند مى‏ تابیدند، و پس از آن دستور مى‏ داد همه آنها را واتابند و به همین جهت به عنوان حمقاء (زن احمق) در میان عرب، معروف شده بود.

سپس اضافه مى‏ کند: در حالى که سوگند (و پیمان) خود را وسیله خیانت و فساد قرار مى ‏دهید، به خاطر این که گروهى، جمعیتشان از گروه دیگر بیشتر است و کثرت دشمن را بهانه‏اى براى شکستن بیعت با پیامبر مى ‏شمرید (تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبى‏ مِنْ أُمَّةٍ).

آگاه باشید! خدا فقط شما را با این وسیله، مورد آزمایش قرار مى ‏دهد (إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ). 2


 

آیات مشهور

در ادامه اشاره به برخی از آیات مشهور این سوره میکنیم:
 

آیه احسان

إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَیٰ وَینْهَیٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکرِ وَالْبَغْی ۚ یعِظُکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ.

خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد؛ و از فحشا و منکر و ستم، نهی می‌کند؛ خداوند به شما اندرز می‌دهد، شاید متذکّر شوید!. (آیه۹۰)

این آیه به عنوان جامع‌ترین برنامه اجتماعی، به سه موضوع یعنی عدل، احسان و ایتاء ذی‌القربی امر نموده و از سه موضوع فحشا، منکر و بغی نهی کرده است.

آیه احسان در زمینه‌های مختلف مورد توجه فریقین قرار گرفته است و مفسران در مورد معنا و مفهوم هر یک از این اصول، بحث‌های مفصلی انجام داده‌ و پیام‌های فرهنگی و اجتماعی فراوانی از آن برداشت کرده‌اند.
 

آیه دعوت

ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَ‌بِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ...

ترجمه: با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه‌اى‌] که نیکوتر است مجادله نما... .

این آیه روش مقابله با مخالفان را بیان می‌کند. منظور از حکمت، علم و دانش و منطق و استدلال است که جنبه عقلی دارد و مراد از موعظه، سخنی است که عواطف را برمی‌انگیزد. در آیه آمده است موعظه باید نیکو باشد، یعنی خالی از خشونت، برتری‌جویی، تحقیر طرف مقابل و تحریک حس لجاجت باشد.
 

آیات الاحکام

بسیاری از آیات سوره نحل را جزو آیات الاحکام دانسته‌اند.

آیه ۱۱۵ این سوره خوردن سه چیز را حرام اعلام می‌کند: مردار، خون و گوشت خوک.

همچنین گفته شده است از آیات ۵، ۱۰، ۱۱، ۱۴ و ۶۶ـ۶۹ این سوره، حلال بودن عسل، ماهی‌ها، چارپایان و میوه‌هایی چون خرما، انگور و زیتون برداشت می‌شود.

در مورد آیات دیگری از این سوره (آیات ۹۱ـ۹۴) نیز که درباره عهد و قسم است، گفته شده از این آیات حرام‌بودن شکستن قسم فهمیده می‌شود.

همچنین آیه ۱۰۶ این سوره را یکی از دلایل قرآنیِ جایزبودن تقیه برشمرده‌اند. 3

پی نوشت:
1.www.hajij.com
2.www.quran.inoor.ir
3.www.fa.wikishia.net